This powerpoint presentation is part of my lessons in my mass communication class at the University of San Jose-Recoletos in Cebu City where i had been a part-time instructor for five years. The audio files in the original presentation can not be played in the slides below. However, i painstakingly discuss each slide after the presentation.
My apology for not updating this presentation. It’s been a while i haven’t touch this piece worth of sharing to all of you. Thanks. ILY all. 🙂
This article collates all my posts in Facebook about tidbits and rules on Cebuano grammar as applied in news reporting. The numbering has nothing to do with the ranks according to significance but how it appeared from the latest to the oldest in my Facebook wall.
Rule #1: Transcribing/Rewriting “print” or “online” news into a Cebuano News for broadcast:
*No literal translation
*Read first the English article and get the MAIN IDEA
*Focus on that MAIN IDEA, junk the rest of minor facts
*Some flowery words, like in sports news, can be simplified into a single Cebuano word.
In short, WRITE YOUR OWN NEWS SCRIPT, out of print/online news article. Sometimes, the process is called– REHASH.
Rule #2: Ang “siya” ug “sya“, “riya” ug “rya“
Ang “siya” gamiton paghulip sa “cia” o “tia” sa mga foreign words kon kini magsunod sa consonant diha sa translated word samtang “sya” ang gamiton kon magsunod sa vowel.
Pananglit: Agencia = Ahensiya; Amnesia = Amnesya
Ang “riya” gamiton paghulip sa “ria” sa foreign words kon kini nagsunod sa “e” or “o” samtang “rya” ang gamiton kon magsunod sa “a”.
Pananglit: Carenderia = karenderiya; Malaria = malarya
Rule #3: Ang pagbasa sa ubang pulong usahay lahi sa correct spelling sa word. Exception kini sa lagda nga syllabic ang pagbasa sa mga Cebuano words.
Pananglit: tawo (taw’), babaye (babay’), pula (puwa), dula (duwa)
Sagad ang letrang L mahimong W kon kini paga-unhan og U.
Rule #4: Mga letra nga wala sa Cebuano/Visayan Alphabet: C, CH, F, J, LL, Ñ, PH, Q, V, X, and Z
Hinoon, adunay mga lugar sa kabisay-an nga migamit sa pipila sa maong mga letra. Sama pananglit: J sa Bohol; Z sa Poro, Camotes
Ang mga netibo sa Mindanao, sama sa mga B’laan migamit og Ch, F, V, X
Rule #5: Syllabic ang pagbasa sa Cebuano.
Ang CONSECUTIVE VOWELS sa kanunay buwagon sa pagbasa. (e.g. kaon, liog, maayo). Dili kini angay buwagon pinaagi sa hyphen.
Ang CONSECUTIVE CONSONANTS sa kanunay buwagon sa pagbasa kon anaa kini sa tunga-tunga sa pulong. (e.g. tudlo, lukso, dominggo.)
Rule #6: (DILI KO SERYOSO ANI HA!) Mga gigikanan (origin) sa pipila ka pulong:
OBESEpo (Bishop)– Nanghinobra ang grasya nga nadawat.
LUSYANG (from “lose young”)– batan-on apan mura nag edad-kwarenta
HAPLAS (from “half-last”)– lana o loiton nga katunga ra ang epekto inig masahe
LAGSIK (from “lag sick”)– dili madali og kasakit.
Rule #7: Ang prefix sa mga Cebuano words, sama sa English, dili angayng ibulag pagsulat sa rootword.
Pananglit: Mokiha (not mo kiha), Nagkaon (dili nag kaon). Mao niy sagad sa mga sayop ilabi na diha sa status messages sa Facebook. 
Rule #8: Mga sayop ug kataw-anan nga sinultian sa mga Sugbuanon:
pasahero mitunol og P20 bill : Duha na ka buok
driver midawat sa P20 bill: Pila ni?
*****************************
man1 : Asa ka? (sakto: Asa ka padulong?)
man2 : Adto ko sa SM. (pinilosopo nga tubag: Nia ko dinhi!) *****************************
Rule #9: Ang MI & MO pulos mga verb form prefix.
Ang MI gamiton kon ang aksiyon natapos na o nagpadayon pa. Ang MI dili na mistel himoong NI kon past tense ang aksiyon. Pananglit:mikaon, midagan, milakaw.
Ang MO gamiton kon ang aksiyon himoon pa nga dili klaro kanus-a mahuman. Pananglit: mokaon, modagan, molakaw…
Rule #10: Ang HYPHEN, dili dash nga igo lang mobuwag sa duha ka pulong. Duna kini’y tumong diha sa mga pulong.
Ang Hyphen gamiton sa mga repeated words:
Rule #11: Ang mga pulong tinapolan (contracted) angay gayod untang gamitan og apostrophe.
Pananglit:
Wa’y tagdanay, wa’y hilabtanay. Di’ wa’y away. Makapahimu’os ka pa sa kalinaw sa imong panghunahuna. Di’ pa ka kita’g away kon magsugat mo sa da’an.
Apan, tungod kay giisip nga samok na sa pagsulat diha sa mga magasin ug pamantalaan hinungdan nga dili na lang kini gamiton.
Rule #12: Mga sayop nga paggamit sa O ug U diha sa mga naandan na nga mga inilang’ pulong:
Rule #13: Managlahi ang SYON ug ang SIYON sa pag-translate sa mga foreign words nga nagtapos og CION ug TION.
SYON ang gamiton kon ang letra nga gisundan niini Vowel.
[Pananglit: Bakasyon (vacation); Examinasyon (examination), Edukasyon (education), Komunikasyon (communication), Transportasyon (transportation)]
SIYON ang gamiton kon ang letra nga gisundan niini Consonant.
Pananglit: Impeksiyon (infection); Direksiyon (direction)
Rule #14: Ang UG & OG dili angayng magkabaylo. Ang UG usa ka conjuction nga mao ang “AND” samtang ang OG, usa ka idiomatic particle.
Pananglit:
Ikaw UG ako
Mopalit ko OG lapis.
Rule #15: No Literal Translation (Wa’y Paghubad nga Binagsa sa Pulong) Sayop ang mosunod:
Nagdagan ang ilong (running nose)
Nagdugo ang ilong (nosebleed–hard to comprehend/understand)
Mopatid ang torneyo (the tournament kicks off)
Nakuha gikan sa posisyon sa suspetsado (taken from the possession of the suspect)
Rule #16: “Ang Samokang O ug U“
Item #1–Ang U gamiton sa first ug middle syllable sa mga primitive root words.
(Buhat, Dugo, Buyog, taudtaod, pangutana,sagunson)
Item #2–Ang O gamiton sa kanunay sa last syllable.
(pako, dako, tulo, gakos, Sugbo, matod,balod)
Item #3–Ang O & U sa mga borrowed words kinahanglang magpabilin sa
higayon nga i-translate sa Cebuano ang foreign words. [kopya (copy),
rosaryo (rosario, polis (police)
Item #4–Ang O & U magpabilin if the word is repeated.
(lukso-lukso, hubo-hubo, dakop-dakop)
Item #5–Gamiton ang Item#1 ug #2 kon ordinary repeated words
(taudtaod, bukubuko,bagulbagol,hunahuna,habuhabo)
Rule #17: Ang “KAY” wa’y gamit sa pipila ka sentences.
Pananglit:
(sayop) Ang akong ngalan KAY Juan,
(sakto) Ang akong ngalan (si) Juan;
(sayop) Ang paggamit sa Cebuano diha sa pagbalita KAY nagsugod….
(sakto) Ang paggamit sa Cebuano diha sa pagbalita nagsugod…
Sagad gamiton ang KAY uban ang pulong “tungod”. [e.g., Moadto ko sa CTU TUNGOD KAY adunay Halad sa Kapamilya].
Rule #18: Ang “PINAKA“, usa ka Tagalog nga pinulongan. Ang angayng gamiton: KINA ug LABING
(sayop) PINAKA-dako,
(sakto) LABING dako o KINAdak-an
(sayop) PINAKA-gamay,
(sakto) LABING gamay o KINAgamyan
Rule #19: Ang “KUNG DIIN” nga atong madunggan gigamit sa pipila ka tigbalita dili maoy naandan nga gigamit sa kadaghanan. Nasunod kini sa tinagalog nga “Kung Saan”.
Mahimo rang gamiton ang pulong “DIIN” kon ang antecedent usa ka lugar (e.g., Abli na ang SM HyperMart sa Mandaue City reclamation area DIIN mao kanhi ang nahimutangan sa nanirang Makro.)…. BTW walay KUNG sa Cebuano… kun o kon lang.
Rule #20: Samtang, Sa Laing Bahin, Sa Laing Balita
Wa’y gamit sa sinugdanan sa sentence kon magbalita ang SAMTANG, SA LAING BAHIN, ug SA LAING BALITA. Sagad gamiton kini sa mga tigbalita isip kunohay transition apan mga eksperto sa panibya ug pagbalita miingon nga dili na kini kinahanglan.
Ang SAMTANG (while), gamiton lang pagtandi sa duha ka butang o hitabo. Ingon man gamiton kini kon dunay duha ka nagpadayon nga hitabo (e.g., Gitulis ang estudyante samtang sakay sa PUJ.).
Ang SA LAING BAHIN (meanwhile) ug SA LAING BALITA (in other news), dili na mistel gamiton tungod kay sa higayon nga laing balita ang basahon–nasayod na ang tigpaminawan nga lain na kini nga balita (e.g., Sa showbiz…, Sa sports…) kaysa gisundan niini nga balita.
Rule #21: Ang collective noun sama sa KATAWHAN, KAPOLISAN, ug uban pa–dili na kinahanglan gamitan og “MGA” tungod kay plural na kini daan.
(SAYOP) Ang mga kapolisan
(SAKTO) Ang kapolisan… o ang MGA pulis.
Rule #22: Ang Cebuano Sentence kinahanglang isulat sa V-S-O (Verb-Subject-Object) format diha sa balita aron mas bug-at paminawon tungod kay mag-una ang action word.
Mao kini ang atong naandan nga paagi sa pagsulti. Dili angay sundon ang Subject-Verb-Object nga format sa English.
Pananglit:
I am going to Carbon Market (S-V-O),
in Cebuano– (WRONG) Ako moadto sa Carbon Market (S-V-O);
(CORRECT) Moadto ko sa Carbon Market (V-S-O).
More @ Cebuano Sentence Structure
Rule #23: Sayop ang “KUNG DIIN” nga sagad madunggan sa TV News. Sa Cebuano, way KUNG, kundili KUN lang. Ang DIIN paigo na nga gamiton kon magsunod sa usa ka lugar.
Pananglit:
…gibahaan ang dalan Colon DIIN nahimutang ang daghang patigayon.
Rule #24: No Literal Translation
Pananglit: I have running nose.
WRONG: Nagdagan ang akong ilong. lol
CORRECT: Nagtulo ang akong sip-on.)
Rule #25: (by Dr. Jess Tirol) “Ang dili kahibalo mobinisaya, dili kahibalo mo-Iningles.”
Writing in active voice is a must for news. It means, our sentences in the news should follow the Subject-Verb-Object order. It’s not only that the S-V-O format makes our sentences shorter, it also identifies first the doer of the action.
In some local broadcast news that i have been monitoring, the writers are trying to follow the S-V-O format for their Cebuano newscast programs. So, some of the lines in the newscast would go like these:
“Kapolisan mosikop sa mga kawatan….” (Kapolisan is the Subject; mosikop is the Verb; mga kawatan is the Object.)
“Mayor Tomas Osmena mopaguba sa gitukod nga edipisyo sa Cebu Provincial Police Office…”
If you have notice (as you read aloud) the subject of the sentences above would seemed the recipient of the action instead of being the doer of the action. Though, the subject is properly situated before the verb.
The reason for this awkward tone when reading Cebuano sentences like above is simply our language doesn’t work like that. Cebuano language is said “predicated“. I don’t know exactly how to explain what is predicated but i understand it refers to the verb and the object in the predicate.
Maybe this explains–the Cebuano language always start with a verb not a subject. Thus, it follows the Verb-Subject-Object order. See translation samples below:
(English) I am going to the Carbon Market. (S-V-O format)
(Cebuano) Moadto ko sa Carbon Market. (V-S-O format)
WRONG : (Cebuano) Ako moadto sa Carbon Market (S-V-O format)
The last translation follows the English grammar S-V-O (active voice) format. However, if you read the sentence it sounded very awkward.
Read aloud the first Cebuano translation (V-S-O format) and you’ll sound natural and filled with action. So, why should we force the S-V-O format for our Cebuano sentences? English grammar is not the mother of all languages that we should base our own language.
We’re not unique on this matter because the Korean language has place the verb at the end of its sentences. Busa, padayon ko nga mogamit sa V-S-O format. 🙂
jun tariman 